„Egipcjanka”, czyli wspomnienia Hudy Szarawi – wstęp tłumaczki A. Piotrowskiej

Pierwsze wydanie Wspomnień Hudy Szarawi z przedmową Aminy as-Sa’id ukazało się w wydawnictwie Dar al-Hilal w 1981 roku. Najnowsze pochodzi z 2013 roku i zostało opublikowane przez bejruckie wydawnictwo Dar at‑Tanwir z przedmową badaczki literatury angielskiej i współzałożycielki egipskiej organizacji Kobiety i Pamięć^[1] (Al-Mara wa az-Zakira) Hudy as-Saddy. W 2012 roku ukazały się w języku angielskim wspomnienia wnuczki Hudy Szarawi, Sanii Sharawi Lanfranchi, Casting Off the Veil: The Life of Huda Shaarawi Egypt’s First Feminist (I.B.Tauris, Londyn), które zostały następnie przełożone na język arabski i wydane w setną rocznicę rewolucji 1919 roku przez Narodowe Centrum Tłumaczeń w Kairze w przekładzie Naszwy al‑Azhari i z przedmową dr. Tarika an-Namana.

Popularny angielski przekład Wspomnień, z którego korzystano najczęściej w badaniach nad egipskim feminizmem, został przygotowany przez amerykańską uczoną Margot Badran (The American University in Cairo Press, 1998 r.; pierwsze wydanie – 1986 r.). Prowadziła ona badania nad kobietami w Egipcie w latach sześćdziesiątych, rozmawiając z żyjącymi jeszcze działaczkami z najbliższego otoczenia Hudy Szarawi. Wartością tego przekładu jest na pewno Wprowadzenie, przypisy bogate w informacje na temat biografii bohaterki i fakty historyczne związane z epoką. Autorka zaznacza, że miała do dyspozycji rękopis zatytułowany Moje wspomnienia (Muzakkirati), który udostępniła jej Hawa Idris – młodsza kuzynka Hudy. Od niej dowiedziała się również, że Huda Szarawi podyktowała swoje wspomnienia na kilka lat przed śmiercią osobistemu sekretarzowi Abd al-Hamidowi Fahmiemu Mursiemu.

Niestety angielski przekład został znacznie uszczuplony (o ok. ¾ tekstu) i kończy się wraz ze śmiercią matki i brata autorki wspomnień. Nie obejmuje w ogóle jej działalności narodowej ani feministycznej – wzmianki na ten temat pojawiają się jedynie w Epilogu. Już sam tytuł: Harem Years. The Memoirs of an Egyptian Feminist sugeruje zakres i charakter pracy oraz zainteresowania tłumaczki. W przeredagowanym tekście została ponadto zmieniona kolejność wydarzeń – ujęto je w rozdziały i podrozdziały, które nie odpowiadają oryginalnemu układowi. Pominięto też kilka fragmentów, są natomiast treści, których nie ma w arabskich wydaniach książki^[2].

fot. Huda z mężem i dziećmi – Basną i Muhammadem

W polskim przekładzie postanowiłam zachować część dotyczącą działalności Hudy Szarawi. Być może jest to ryzykowna decyzja. Zastanawiałam się, czy zainteresuje to postronnego czytelnika, zwłaszcza że zmiana stylu narracji – z osobistego pamiętnikarskiego na dość suchy kronikarski – utrudnia ujednolicenie obu części. Przesądziła jednak wartość faktograficzna tych zapisków. Pojawiają się tam relacje dotyczące wysiłków na rzecz odzyskania niepodległości, pierwszych dni rewolucji 1919, jej kolejnych epizodów, reakcji Egipcjan na działania kolonialnych władz. Są informacje na temat formujących się grup politycznych, dynamiki relacji pomiędzy mniejszościami religijnymi i etnicznymi oraz brutalnego postępowania brytyjskiego okupanta. Ze względu na brak tekstów źródłowych dostępnych w języku polskim o tych wydarzeniach uznałam, że warto je udostępnić polskiemu czytelnikowi.

Część ta obejmuje również działalność feministyczną Hudy Szarawi prowadzoną w okresie międzywojennym, powstanie Egipskiego Związku Kobiet w 1923 roku, sprawozdania z pierwszych międzynarodowych kongresów kobiet, omówienie podejmowanej przez nie tematyki, przemowy, oficjalną korespondencję, sprawozdania prasowe, zapis kolejnych wydarzeń z pierwszych lat niepodległości i reform parlamentarnych, różnorodną działalność społeczną, charytatywną i kulturalną, a także wzmianki na temat osób wchodzących w skład międzynarodowej i lokalnej społeczności feministycznej. Ta swoista kronika wydarzeń z obszaru feminizmu, sporządzona z perspektywy osoby spoza kręgu szeroko pojętej kultury zachodniej, może wzbudzić zainteresowanie osób zajmujących się tą tematyką. Co więcej, połączenie działalności narodowowyzwoleńczej z zaangażowaniem społecznym na rzecz kobiet i pracą charytatywną można uznać w pewnym sensie za typowe dla tego pokolenia kobiet wywodzących się z postępowej, ale i konserwatywnej inteligencji czy ziemiaństwa, które zabiegały o te same prawa w różnych częściach świata. Podobną postawą odznaczała się w Polsce np. Wanda Ładzina (1880–1966) i grono jej współpracowniczek z Narodowej Organizacji Kobiet.

W polskim przekładzie pominęłam jednak fragmenty i rozdziały, które zawierały bardzo szczegółowe informacje związane z wydarzeniami politycznymi. Z rozdziału pierwszego usunęłam rozważania na temat konfliktu Muhammada Sultana Paszy, ojca Hudy Szarawi, z Ahmadem Urabim z okresu powstania antybrytyjskiego i antyfrancuskiego w 1882 roku. To jedyna zmiana w tej części^[3]. W drugiej (Egipcjanka walczy) nie uwzględniłam wydarzeń politycznych z okresu porewolucyjnego, które nie odnosiły się bezpośrednio do działalności kobiet, takich jak np. nieporozumienia z Sadem Zaghlulem^[4], rozgrywki wewnątrz Al-Wafdu^[5], ponowne aresztowanie Sada Zaghlula i zesłanie go na Seszele w 1921 roku. Nie zawarłam też treści rozdziałów mających charakter dokumentów programowych Centralnego Komitetu Kobiet Al-Wafdu łącznie z ich postulatami wystosowanymi przy okazji zniesienia brytyjskiego protektoratu w 1922 roku^[6], w tym z kwestią Sudanu^[7], przywilejami dla obcokrajowców^[8], bojkotem Brytyjczyków itp., a także lekceważeniem, z jakim spotkała się działalność kobiet w strukturach Al‑Wafdu ze strony mężczyzn. Sądzę, że oba te bloki tematyczne zasługują na osobne potraktowanie. Pominęłam też część oficjalnej korespondencji, przemów, odezw i sprawozdań prasowych, która wydała mi się nieistotna lub po raz kolejny poruszała te same kwestie. Starałam się jednak, by najważniejsze problemy znalazły odzwierciedlenie w tekście przekładu (choć ich lektura może być niekiedy nużąca). Zależało mi przy tym na utrzymaniu równowagi objętościowej pomiędzy obiema częściami.

Co ciekawe, we wspomnieniach nie zostało opisane głośne wydarzenie związane ze ściągnięciem chust przez delegatki Egipskiego Związku Kobiet wracające z kongresu w Rzymie. Zaskakuje brak wzmianki na ten temat, ponieważ Huda Szarawi jest najbardziej znana z tego epizodu. O chuście pojawia się jedynie dygresja przy okazji rozmowy z Safijją Zaghlul w kontekście sporu z jej mężem, gdy spotkała ich przypadkiem na statku, wracając z Paryża w 1923 roku. Sad Zaghlul był w drodze z Seszeli, gdzie został zesłany przez Brytyjczyków. Huda pisze, że sam Sad Zaghlul początkowo pochwalił jej decyzję i stwierdził, że Safijja powinna postąpić tak samo. Poprosił ją także, by pokazała jego żonie, jak udrapować chustę w taki sposób, żeby nie zakrywała twarzy. Safijja ostatecznie chusty nie zdjęła, wymawiając się negatywnym wpływem na ludzi. Opinię Hudy Szarawi na temat hidżabu przytacza jej wnuczka: „Chusta była osmańskim wynalazkiem i została narzucona kobietom z wyższych klas Egiptu pod panowaniem imperium osmańskiego”^[9]. Zapewnia jednocześnie, iż Huda wierzyła w słuszność strategii stopniowych reform, osadzonych w lokalnej tradycji i religii^[10].

Huda Szarawi notorycznie padała ofiarą jednostronnych ocen – z pozycji islamistycznych, etnocentrycznych i marksistowskich. Ze zdeformowanym obrazem tej działaczki mieliśmy do czynienia również w postkolonialnym odczytaniu jej dorobku. Amerykańsko-egipska uczona Leila Ahmed w swojej głośnej książce Women and Gender in Islam: Historical Roots of a Modern Debate (New Haven: Yale University Press, 1992) oskarżyła ją o reakcyjność, przejmowanie narracji kolonialnej i imitowanie zachodniego feminizmu (zwłaszcza w nawiązaniu do kwestii hidżabu). Argumenty te odparło kilku egipskich uczonych, m.in. Tarik an-Naman, punktując błędy tej teorii, mianowicie jej generalizację, ahistoryczność i nienaukowość (podczas gdy w rzeczywistości posługuje się ona przesądami, choćby zakładając nieuchronną niesamodzielność Hudy Szarawi w formułowaniu opinii, i stronniczością w forsowaniu przyjętej z góry tezy, generując sztuczny binaryzm^[11] i wpisując się w nową, dominującą wizję kultury). Z tej perspektywy intrygujące wydaje się zagadnienie istoty ówczesnego liberalizmu sprzęgniętego z patriotyzmem, ale i międzynarodowym zaangażowaniem na rzecz powszechnego pokoju – czym różnił się on od dzisiejszego projektu modernizacyjnego i gdzie dokładnie przebiega linia podziału pomiędzy nim a współczesnym ponadnarodowymparadygmatem neoliberalnym czy lewicowym, który poddaje krytyce prozachodni charakter (arabskiego) liberalizmu z XIX i początku XX wieku?

Wspomnienia Hudy Szarawi obejmują lata jej dzieciństwa i młodości, czyli koniec XIX i początek XX w. Poza zajmującym opisem życia wyższych sfer w rodzinie mieszanej (egipsko-czerkieskiej) i funkcjonowania kobiet w tradycyjnej strukturze społecznej, ukazują proces formowania się niezależnej i ambitnej reformatorki, zaangażowanej w życie społeczne i polityczne, która stała się dla wielu Egipcjan ikoną walki narodowej o prawa kobiet i ambasadorką Egiptu na świecie (przy tym zarzucano jej również pewien konwencjonalizm, a nawet dulszczyznę, która miała przejawiać się np. we wtrącaniu się w małżeństwo syna czy w nastawieniu do innej znanej feministki, Durriji Szafik, której nie przyjęto do EZK ze względu na zerwane narzeczeństwo^[12]). Jej fascynujące opisy podróży po Europie, które odbyła w 1910 roku i na chwilę przed wybuchem I wojny światowej, zawierają wiele trafnych i nieszablonowych obserwacji na temat relacji Wschodu z Zachodem.

Wspomnienia urywają się nagle w 1935 roku, czyli na 12 lat przed jej śmiercią. Nie oznacza to jednak, że Huda Szarawi przestała się wówczas angażować. Wręcz przeciwnie, kontynuowała działalność feministyczną i polityczną. Apelowała w Lidze Narodów o interwencję w obronie niepodległej Etiopii i powstrzymanie agresji Włoch, była zaangażowana w sprawę udzielenia wsparcia Palestynie i ochrony tamtejszej ludności przed rosnącą agresją, wzywając do ograniczenia napływu osadników, których wcześniej sama wspierała. W 1937 roku rozpoczęła wydawanie arabskojęzycznej wersji dwumiesięcznika dla kobiet „Al-Misrijja” (Egipcjanka), który ukazywał się dotąd w języku francuskim. Rok później w Kairze odbyła się konferencja arabskich kobiet w sprawie Palestyny, podczas której krytykowano syjonizm i importowany komunizm. Przemawiając ostatniego dnia, pytała: „Czy istnieje straszliwsze zagrożenie dla całego regionu od bolszewickiego syjonizmu?”^[13]. Na kolejnym kongresie feministycznym w Kopenhadze nie omieszkała zabrać głosu w obronie Palestyńczyków. Nie zostało to dobrze przyjęte. W 1942 roku otrzymała najwyższe odznaczenie państwowe z rąk króla Faruka. Trzy lata później mianowano ją przewodniczącą nowopowstałego Arabskiego Związku Kobiet, który reprezentowała tego samego roku podczas uroczystości inauguracyjnej Ligii Państw Arabskich w Kairze. Po raz ostatni udała się na kongres feministyczny do Interlaken w 1946 roku. Przed śmiercią założyła jeszcze jedno czasopismo dla kobiet – „Al-Mara Al-Arabijja” (Arabska kobieta). Warto przy okazji zauważyć, że poligamia, której Huda Szarawi osobiście doświadczyła i z którą przez całe życie walczyła, nie została do tej pory usunięta z egipskiego systemu prawnego, choć jej praktykowanie ogranicza się na ogół do określonych warstw społecznych.

Po śmierci założycielki Egipskiego Związku Kobiet ruch feministyczny w Egipcie uległ zasadniczym przeobrażeniom. Zmiany były szczególnie wyraźne w okresie rządów Gamala Abd an-Nasira. W 1966 roku, zgodnie z decyzją o nacjonalizacji organizacji społecznych, EZK został przekształcony w Stowarzyszenie Hudy Szarawi oraz pozbawiony swojej społecznej i politycznej roli. Odtąd jego działalność miała sprowadzać się do usług dobroczynnych i edukacyjnych na rzecz dzieci i rodziny. Rozpoczął się okres „feminizmu państwowego”^[14]. Trzy lata wcześniej Naser wydał decyzję przejęcia domu, w którym mieszkała Huda Szarawi, w którym przyjmowała gości z całego świata i prowadziła działalność – „domu Egipcjanki” czy „domu Wschodu”, jak go nazywano. Rodzina miała dwa tygodnie na wyprowadzkę^[15] (był to teren ścisłego śródmieścia).

Obok wspomnianych ważnych kwestii kulturowych, społecznych i politycznych, które odsłaniają się i rozjaśniają swoją złożoną anatomię w trakcie lektury wspomnień, dodatkową ich wartością jest przywracanie pamięci o ludziach, miejscach i wydarzeniach. Historia Egiptu sprzed rewolucji naserowskiej 1952 roku jest częściowo wymazana nawet ze świadomości Egipcjan, którzy niemal każdego dnia korzystają z jej wytworów – często bezwiednie (choćby w podupadłych szkołach i innych instytucjach użyteczności publicznej, które były kiedyś pałacami i wystawnymi rezydencjami). W dodatku jest niezbędna, by w pełni zrozumieć ich mentalność i znaczenie kultury egipskiej dla całego regionu bliskowschodniego. Wiele z tych faktów i artefaktów można jeszcze odtworzyć i istotnie podejmowane są wysiłki na rzecz ich przywrócenia czy utrzymania (w mediach społecznościowych jest wiele stron poświęconych tej tematyce), część jednak bezpowrotnie zaginęła bądź ginie. Docieranie do informacji na temat dziedzictwa tej epoki jest fascynującą podróżą ulicami Kairu (oraz innych miast).

Język, w którym spisano Wspomnienia, nie stanowił problemu przy tłumaczeniu. Tekst został napisany klasyczną arabszczyzną z niewielką liczbą egipskich dialektyzmów. Tylko w niewielu przypadkach nietypowa współcześnie składnia każe się chwilę zastanowić, zanim zrozumie się sens wypowiedzi. Nie określiłabym jednak tego stylu jako przestarzałego, co przy pierwszym kontakcie może wydać się nieco zaskakujące, biorąc pod uwagę fakt, że wspomnienia pochodzą prawdopodobnie sprzed 1947 roku, a więc mają niespełna 80 lat. Trzeba jednak pamiętać, że tekst został spisany przez sekretarza i trudno dziś ustalić, kiedy dokładnie powstała wersja ostateczna. Analizując przemowy, korespondencję i diariusz, można wyciągnąć wniosek, że sama Huda Szarawi posługiwała się językiem nowej kultury, pozbawionym nadmiernej retoryki i przystosowanym do wyrażania nowych myśli w sposób prosty i ścisły w wyniku unowocześnienia, któremu uległ w dużej mierze wskutek rozwoju prasy i literatury w okresie odrodzenia.

Polskie wydanie opatrzono fotografiami z prywatnego życia Hudy Szarawi i innymi, które nawiązują do opisywanych miejsc, osób i wydarzeń. Załączona mapka śródmieścia Kairu przedstawia miejsca związane z historią życia autorki Wspomnień i działalnością jej organizacji. Ze względu na nagromadzenie postaci z kręgów dynastycznych postanowiłam uprzystępnić czytelnikom rozeznanie się w chronologii i koneksjach rodzinnych, załączając uproszczone drzewo genealogiczne rodu Muhammada Alego. Tytuł „Egipcjanka” jest oczywistym nawiązaniem do pisma „L’Égyptienne”/ „Al‑Misrijja”, które Huda Szarawi wydawała.

W języku polskim o Hudzie Szarawi pisała m.in. prof. Ewa Machut-Mendecka w swoim studium Czas Hidżabu. Konteksty kultury arabskiej (Katedra Arabistyki i Islamistyki, 2018), gdzie poświęciła jej cały rozdział. Warto sięgnąć do tych rozważań, by poznać tę tematykę z perspektywy badań nad arabskim feminizmem. Omówienie literatury egipskiej okresu dwudziestolecia międzywojennego znaleźć można w zbiorze bardzo rzeczowych i bezpretensjonalnych tekstów autorstwa Teresy Pfabé-Kamal O początkach powieści egipskiej (Askon, 2010). Politycznym zawirowaniom tego okresu poświęcone jest studium Barbary Stępniewskiej-Holzer i Jerzego Holzera Egipt. Stulecie przemian (Dialog, 2006). Do polskiego przekładu dołączamy dwie przedmowy poszerzające tę perspektywę, ujmujące dorobek Hudy Szarawi i jej znaczenie w obszerniejszym kontekście historycznym. Dziękuję historykowi i autorowi książek Ihabowi Umarowi oraz badaczce feminizmu i anglistce z Uniwersytetu Kairskiego dr Hali Kamal, że odnieśli się do tego pomysłu w tak życzliwy i entuzjastyczny sposób.

Książkę w przedsprzedaży znajdziecie w linku poniżej:

egipcjanka.pl

Agnieszka Piotrowska – tłumaczka literatury polskiej i arabskiej, doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, założycielka Biblioteki Polsko-Arabskiej, mieszka w Egipcie.

^[1] Forum Kobiety i Pamięć zajmuje się odczytaniem historii regionu arabskiego z perspektywy feministycznej i propagowaniem wiedzy na temat roli kobiet w społeczeństwie, archiwizując życiorysy tych, które uczestniczyły w działalności na rzecz praw i wolności kobiet.

^[2] Kwestie te szczegółowo analizuje dr Tarik an-Naman we wstępie do arabskiego przekładu wspomnień wnuczki Hudy Szarawi Wa kaszafat wadżhaha. Hajat Huda Szarawi, awwal naszita nisa’ijja misrijja (Wstęp: Huda Szarawi wa alab at-tanmit wa at-tatir fi bad an-nusus al-haffa), Al-Markaz al-kaumi li at-tardżama, Kair 2019.

^[3] Huda Szarawi broniła swojego ojca oskarżonego o wspieranie Brytyjczyków przeciwko rewolucji Urabiego Paszy, gdy wycofał swoje poparcie dla niej. Odparła te oskarżenia i wytłumaczyła jego stanowisko.

^[4] Huda krytykowała postępowanie Sada Zaghlula przy różnych okazjach, prywatnie i publicznie, gdy po śmierci męża, Alego Szarawiego, który opuścił ostatecznie partię pod koniec życia, przekonała się, że jego ocena działalności Sada Zaghlula była słuszna. Posądzała go o niedostateczną obronę interesów Egiptu i zbytnią przychylność wobec Wielkiej Brytanii.

^[5] Chodzi o rozłam pomiędzy Sadem Zaghlulem i Adlim Jakanem Paszą i późniejsze konflikty polityczne.

^[6] Deklaracja niepodległości nadawała Egiptowi częściową niezależność (wyłączając stosunki zagraniczne, komunikację, wojsko i kwestię Sudanu).

^[7]  W 1924 r. Brytyjczycy usunęli siłą egipskie wojska z Sudanu, by utrzymać nad nim kontrolę zgodnie z postanowieniami deklaracji niepodległości Egiptu. W rezultacie dokonano zamachu na brytyjskiego gubernatora w Sudanie, sir Lee Stacka / Sirdara i pełniący funkcję premiera Sad Zaghlul podał się do dymisji.

^[8] Przywileje dla obcokrajowców były pozostałością prawa stosowanego w imperium osmańskim wyłączającego obce nacje chrześcijańskie spod lokalnego prawa. Nie zostały one zniesione po podpisaniu Traktatu w Lozannie i odzyskaniu niepodległości przez Egipt w 1922 r.  Było to jedyne państwo byłego imperium, w którym przywileje zostały zachowane. Zniesione w 1937 r. zgodnie z postanowieniami Konwencji z Montreux, utrzymywały się jeszcze w okresie przejściowym do 1949 r., nadając specjalne prawa Brytyjczykom.

^[9] Casting off the Veil. The Life of Huda Shaarawi – Egypt’s first feminist, Sania Sharawi Lanfranchi, L. B. Tauris, London 2012, s. 102.

^[10] Tamże, s. 172.

^[11] Podrozdział Huda Szarawi min manzur Lajla Ahmad wa tanmit wa tatir al-chitab ma bad al-kulunjali (Huda Szarawi z perspektywy Leili Ahmad. Stereotypowość i kontekstualizm dyskursu postkolonialnego) we wstępie do: Wa kaszafat wadżhaha. Hajat Huda Szarawi, awwal naszita nisa’ijja misrijja.

^[12] Zob. Cynthia Nelson, Doria Shafik, Egyptian Feminist: a Woman Apart, AUC, Kair 1996 i Szaban Jusuf, Limada tamut katibat kamadan? (Dlaczego pisarki umierają sfrustrowane?), Battana, Kair 2016.

^[13] Casting off the Veil, s. 244.

^[14] Ana wa Szark (Ja i Wschód), Hawa Idris, Al-Mara wa az-Zakira, Kair 2017.

^[15] Tamże, s. 17.