Porozmawiajmy o ludobójstwie | recenzja książki Lecha M. Nijakowskiego

Już we wstępie książki Ludobójstwo. Historia i socjologia ludzkiej destrukcyjności Lech M. Nijakowski mówi wprost, że ludzkie dzieje spływały krwią, i to już od zarania cywilizacji. Autor wymienionego opracowania postawił sobie za cel zebranie w jeden wykład o charakterze popularnonaukowym ważkich zagadnień dotyczących ludobójstwa i na podstawie poszczególnych zbrodniczych aktów tego rodzaju, w możliwie uporządkowany i przejrzysty sposób przekazać czytelnikowi pewien zasób wiedzy dotyczący największych mordów w historii ludzkości, które możemy przyporządkować pojęciu ludobójstwa. 

Choć podjęty przez autora książki temat jest, nie ukrywajmy, trudny i bardzo delikatny głównie ze względu na kwestie moralne i budzące w społeczeństwie różne nastroje, a to z uwagi na kontrowersyjność pewnych wydarzeń, w których Polacy nie byli ofiarami, a katami, stworzone przez niego opracowanie stanowi znakomite i do granic możliwości obiektywne omówienie zjawiska zagłady. Ludobójstwo, tak szeroko komentowane w kontekście dramatycznych wydarzeń II wojny światowej, a potem masakry w Rwandzie czy konfliktu w byłej Jugosławii, a w konsekwencji w odniesieniu do praw człowieka i powinności państw w obliczu aktów przemocy na skalę masową, to zagadnienie wciąż ujmowane w sposób niejednolity i budzący skrajne emocje. W  grę wchodzą bowiem stosunki gospodarczo-polityczne, zagadnienia związane z moralnością i postępowaniem z poszanowaniem ludzkiej godności, a co za tym idzie czynienie zadość pewnej sprawiedliwości,  które, w obliczu walki politycznej, potrafią zostać skutecznie zepchnięte na boczny tor.

Autor wykładu o historii i socjologii ludobójstwa, Lech M. Nijakowski, to ceniony w Polsce socjolog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i aktywny działacz lewicowy, w którego centrum zainteresowań pozostają mniejszości narodowe (od niemal dwudziestu lat jest stałym doradcą sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, pracował też nad ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, uchwaloną w 2005, która umożliwiła dwujęzyczne nazewnictwo chociażby miast i ulic), zagrożenia, jakie niesie za sobą neofaszyzm, filozofia wojny, biogeneza. To autor niezwykle płodny, mający na koncie dziesiątki publikacji w najróżniejszych pismach i liczne książki, jak chociażby szerokie opracowanie dotyczące pornografii czy rozważań nad istnieniem narodowości śląskiej.

Jego analiza przypadków aktów ludobójstwa i ich klasyfikowania to wykład dość kompleksowy i bardzo dobrze rozplanowany, dzięki czemu jest tekstem przejrzystym i czytelnym; w uporządkowany sposób oprowadza czytelnika po tej szerokiej tematyce, począwszy od przedstawienia definicji ludobójstwa i rozważań na temat relacji masowych mordów do tego pojęcia, przez płynne przejście do szczegółowego opisania ludobójstw kolonialnych, czystek etnicznych, zbrodni czasów zimnej wojny i najnowszych zbrodniczych aktów na ludności, a wieńcząc całość rozważaniami na temat mechanizmów prowadzących do ludobójstw i działaniami, które podejmowano, aby tym wydarzeniom zapobiegać.

Zadziwiająca jest precyzja autora w oddzielaniu emocji od faktów – Lech Nijakowski tworzy publikację wysokiej klasy, bystrze i z wykorzystaniem swojej wiedzy doszukuje się przyczyn popychających jedną grupę ludzi do popełnienia zbrodni względem innej. Jak wspomniałam wcześniej, badania skupione na ludobójstwie to stosunkowo młoda gałąź w drzewie nauk humanistycznych, zainicjowana przerażającymi doświadczeniami II wojny światowej, i poświęcenie się tej tematyce stanowi wielki atut niezwykle cennego wykładu Lecha Nijakowskiego.

Obrana przez autora narracja pozbawiona emocji i dokonywania zbędnych ocen przedstawianych wydarzeń i stanowisk ich dotyczących, nie dość, że kondensuje całą treść, to nie pozwala zboczyć na wątpliwą ścieżkę wchodzenia w kwestie moralne i ocenę w stosunku do poszczególnych aktów ludobójstwa, kontrowersyjnych i budzących skrajne, niezdrowe emocje, często prowadzące donikąd. Nijakowski stawia na badawczy i reportażowy sposób prowadzenia książki – rzeczowo opisuje poszczególne ludobójcze zdarzenia, przedstawia opinie ich dotyczące i poglądy dominujące wśród badaczy, koncentruje swoją uwagę na wyciąganiu wniosków i dogłębnej analizie. Rezygnuje natomiast z oprawiania tekstu swoimi subiektywnymi odczuciami, interesują go fakty i wypracowany na przestrzeni dorobek, co w konsekwencji daje wykład maksymalnie obiektywny, a przez to niezwykle wartościowy. 

Lech Nijakowski, choć sięga po wybitnie trudne zagadnienia, do tego takie, które budzą skrajne emocje i popychają do szerszych dyskusji, robi to z klasą i w bardzo wyważony sposób. Zestawia bowiem historyczne wydarzenia noszące w sobie znamiona ludobójstwa z naukowym wywodem na ich temat.

Podejmuje się on również karkołomnego zadania dokonania rozróżnienia aktów ludobójstwa od innych masowych mordów. Przeciętny człowiek nie zawsze bowiem zdaje się sobie sprawę z tego, że nie każdy brutalny atak przypuszczony na ludność wypełnia przesłanki definicji, kluczowy okazuje się być cel sprawców takiej zbrodni, co wnikliwie analizuje już w I rozdziale, opierając się również o przykład „wielkiego głodu” na Ukrainie w latach 30. XX wieku.

Bada, zestawiwszy ze sobą wydarzenia z całego świata na przestrzeni różnych lat, co łączy ze sobą poszczególne akty ludobójstwa, dostrzega liczne analogie występujące pomiędzy poszczególnymi zdarzeniami i próbuje wysnuć z tego wnioski dotyczące cech wspólnych składających się na, jak to określa, mobilizację ludobójczą.

Precyzyjnie i wnikliwie wychwytuje z opisywanej historycznej przeszłości elementy im wspólne, dzięki czemu kreśli przydatny, choć przygnębiający, obraz motywacji stojących za ludobójstwem i, co gorsze, wyraźnie rysuje się niepocieszająca teza o tym, że przed mordami o ludobójczym charakterze ludzkość nie jest w stanie uciec, bo, jak pisze autor przy okazji wątku Sargona II, masakra jest dzieckiem cywilizacji, a sama koncepcja praw człowieka pewnym novum. Dopiero wydarzenia II wojny światowej spowodowały, że działania, które wcześniej traktowano jako przejaw suwerenności państwa, zaczęło utożsamiać z czymś nagannym i zbrodniczym, zainicjowały one szerszą dyskusję w przedmiocie przeciwdziałania tragediom takim, jak ta sprowokowana przez hitlerowskie Niemcy w latach 40. XX wieku.

Autor na potrzeby wykładu przybliża czytelnikowi nie tylko najsłynniejsze historyczne wydarzenia, takie jak rzeź wołyńska, zagłada Żydów w czasie II wojny światowej czy konflikt między Tutsi i Hutu; zgrabnie rozwija też powszechnie kojarzone losy Indian, Aborygenów i ludności Konga za czasów króla Belgii, Leopolda II, a także opisuje mało znane zbrodnie w Birmie, Timorze Wschodnim czy Gwatemali, tworząc dzięki temu rzetelną i szeroką siatkę wydarzeń, na której operuje terminologią socjologiczną, i dzięki której przedstawia jasno wnioski i różne głosy zabierane odnośnie do poszczególnych zbrodni.

Choć obrana przez Nijakowskiego narracja zakłada jak największy obiektywizm przekładający się na jak najwyższy poziom merytoryczny, nie można zarzucić autorowi pewnej bezduszności w poruszanej tematyce – autor nawet, kiedy opisuje tak skrajne przypadki jak rzeź wołyńska, które plasują się w książce w kategorii czystki etnicznej, co może potencjalnie oburzyć Polaków żywo związanych z tymi wydarzeniami, to jednak stara się przedstawić wszystkie poglądy na dany temat i za każdym razem taktownie zauważa, że spory w danej kwestii są nie do rozstrzygnięcia, a granica między poszczególnymi pojęciami często nieostra.

Rzeczą, która z pewnością przyciągnie zainteresowanych tą problematyką jest nie tylko przekrojowe ujęcie tematyki i ascetyczny wręcz styl autora, ale i bogata bibliografia obejmująca kilkanaście stron, a także ostatni rozdział Chcesz wiedzieć więcej, w którym Nijakowski odsyła do lektury innych pozycji przywołując je z podziałem na kolejne rozdziały. Dzięki temu książka pozostaje atrakcyjna zarówno dla osób, które chcą się dopiero w tematyce ludobójstwa oczytać, jak i tych szerzej zainteresowanych, dla których wykład Nijakowskiego będzie punktem wyjścia do dalszego poszerzania wiedzy.

Mając na uwadze powyższe, Ludobójstwo. Historia i socjologia ludzkiej destrukcyjności jawi się jako lektura napisana na wysokim poziomie, a przez to niezwykle wciągająca i, co najważniejsze, rzetelnie podchodząca do opisywanych, trudnych i wstrząsających wydarzeń. Choć z pewnością będzie najchętniej czytana jako opracowanie akademickie i przez osoby szerzej zainteresowane tematyką, przejrzystość wykładu i jego przystępna forma na pewno będą jednak zachętą dla tych, którzy szukają dobrej i interesującej, pozostawiającej po sobie ślad w pamięci, lektury.

Niech zatem ta książka będzie także skromnym upamiętnieniem wszystkich, którzy starali się powstrzymać ludobójstwa i dążyli do ich penalizacji, a także ratowali ofiary genocydu, jednego z najbardziej obrzydliwych przejawów ludzkiej destrukcyjności. 

Lech M. Nijakowski, autor

 

_______________________________

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

______________________