Narodziny cywilizacji w Egipcie i Mezopotamii

W kolejnej części mojej pracy skupiam się na religii wymienionych obszarów, a także na gospodarce tych regionów, w tym na handlu i na występowaniu zasobów naturalnych, tak ważnych dla każdej gospodarki.

Posiadamy natomiast dużą wiedzę o politeistycznych religiach obydwu kultur. W każdej z religii istniała niewielka grupa ważniejszych bogów i cała plejada pomniejszych bóstw i duchów. W Egipcie znajdowało się kilka centrów religijnych, których przedstawiciele ze sobą rywalizowali, ponadto każde z nich posiadało trochę inny od drugiego zestaw bóstw. Ale wszystkie miały takich samych najważniejszych bogów, tj. Ra lub Re, Horus, Izyda, Set, Ozyrys.

Ozyrys, Anubis i Horus, trzej ważni bogowie Egiptu pokazani w bardzo charakterystyczny dla egipskiego malarstwa sposób, tj z profilu. Ponadto widać inną niezwykła cechę tej religii, to jest zwierzęce głowy bóstw.

Natomiast w Mezopotamii nie było żadnego centrum religijnego, a każde miasto miało boga, którego uważało za swojego patrona i najmocniej go czciło. Istniał jednakże jeden panteon bogów czczonych na tamtym terenie. Najważniejszym bóstwem w religii Egiptu był Ra lub Re, który był bogiem słońca i pierwszym faraonem wśród bogów, natomiast w religii, która występowała w Mezopotamii najważniejszy był Enlil, bóg wiatru. W czasach Hammurabiego na terenach Żyznego Półksiężyca najważniejszym bogiem stał się Marduk, który był władcą magii.

Marduk – Bóg Magii i głównie czczony w Babilonie, widać tutaj też, że bogowie Mezopotamii byli w zdecydowanej większości ukazani jako postaci ludzie

W czasach IV(2625-2510 p.n.e.) dynastii w Egipcie królowie zaczęli się nazywać synami Re i kult władcy był bardzo mocno połączony z kultem solarnym. Wszyscy królowie tej dynastii, z wyjątkiem dwóch ostatnich, wznieśli monumentalne świątynie ku czci słońca, które jednocześnie były ich grobowcami. Za czasów V(2510-2460 p.n.e.) dynastii powstał zbiór tekstów magicznych i modlitw znany jako Teksty Piramid. W części z nich król jest utożsamiany z Osirisem, bogiem, który, zamordowany przez Seta, został ożywiony przez Anubisa . Po zmartwychwstaniu Ozyrys został władcą krainy umarłych. Utożsamianie się z Ozyrysem było przywilejem króla, ale szybko zostało uzurpowane to przez niektórych przedstawicieli elit, którzy przyjęli też elementy liturgii królewskiej. W Mezopotamii patronem władzy najwyższej, to jest królewskiej, był Enlil, największy z bogów, ale część z bardziej wojowniczych królów południa za swojego boskiego opiekuna uważała boginię Isztar lub według innych źródeł Innana. Przybierali oni też, jak wspomniałem wcześniej tytuł króla Kisz. Jednym z takim bardziej wojowniczych królów jest Eannatum z Lagasz, który nigdy Kisz nie władał, co wyraźnie pokazuje, że ten tytuł symbolizował supremację militarną. Natomiast w Egipcie przed władcami dynastycznymi według wierzeń tamtej społeczności rządzili bogowie oraz duchy przodków. Pierwszym królem dynastycznym według „Kanonu Turyńskiego” był Menes, założyciel Memfis oraz twórca zjednoczonego państwa egipskiego. Natomiast według wykopalisk archeologicznych pierwszym królem mógł być Narmer lub Aha. Opierając się na tych źródłach, można powiedzieć, że: „Początków organizacji państwowej w dolinie Nilu wypada szukać pod koniec okresu Nagada I”. ^[1] Są to lata od około 3800 do 3500 p.n.e. Wtedy też powstały pierwsze cmentarze władców w Hierakonpolis, Nagada, Abydos. Natomiast Hierankopolis i Ombos były dwoma miejscami najmocniej związanymi z kultem władcy, ponieważ to tam czczono Horusa i Seta, a ponadto na prawym brzegu Nilu było miejsce poświęcone Nechbet, tj. bogini-sęp, która była Panią Górnego Egiptu („w tytulaturze faraonów Górnego Egiptu”^[2]). Z kolei Pani Dolnego Egiptu to bogini-kobra Wadżet. W Nagada, u schyłku okresu Nagada I, znaleziono skorupę, na której ukazano Czerwoną Koronę, będącą symbolem władzy nad Górnym Egiptem. Natomiast pierwsze przedstawienia Białej Korony, która była atrybutem władcy Dolnego Egiptu, znaleziono w Hierankopolis  na tak zwanej palecie Narmera. Symbolem władzy w zjednoczonym Egipcie była Podwójna Korona, która stanowiła połączenie Białej i Czerwonej Korony i na której są ukazane Wadżet oraz Nechbet. Pierwszą jej podobiznę znaleziono na fragmencie dużej bazaltowej płyty z okresu V dynastii, a dokładniej na jej fragmencie zwanym kamieniem z Kairu, na którym brakuje okresu predynastycznego i dwóch lub jednego króla z I Dynastii, ponieważ część kamienia jest ukruszona.

Sokół Horusa mający na głowie podwójną koronę, nad jego czołem widać kobrę, która symbolizuje boginie Wadjet.

 Widać więc, że państwowość w Egipcie szybciej się wykształciła i była bardziej stabilna niż w Mezopotamii. Granice tego kraju w okresie Starego Państwa ostatecznie  ukształtowały się pod koniec rządów I dynastii, a potem przez długi okres czasu pozostawały bez zmian. Na południu granica opierała się na I katarakcie, która była strzeżona przez twierdzę na Elefantynie. Kataraktą z łac. catarracta = wodospad nazywamy „ próg, skaliste wzniesienie w łożysku rzeki utrudniające spływ i powodujące nagły spadek wód rzeki”^[3]. Północną granicą Egiptu stanowiło Morze Śródziemne. Natomiast wyprawy łupieżcze dochodziły do II katarakty na południu, a na północy do południowej Palestyny.

Cecha charakterystyczna dziejów państwa egipskiego to okresy przejściowe. Są to etapy w historii tego kraju, w których przeżywa on upadek kulturalny, a jego znaczenie polityczne jest niewielkie oraz następuje upadek władzy centralnej Pierwszy okres przejściowy, moim zdaniem, można uznać za początek cywilizacji egipskiej, dlatego warto przedstawić, co się wtedy działo. Był to okres rządów dynastii o numerach od VII do XI. W tym okresie nomarchowie stali się niezależni lub częściowo niezależni i walczyli pomiędzy sobą o władzę nad całym Egiptem. Przyczyną rozpadu państwa w tym czasie prawdopodobnie była susza, która trwała od 2200 do około 2000 roku, a także seria niskich wylewów Nilu, które spowodowały głód w kraju. Przyczyniło się to również do obdarcia władcy z boskości. ”Walki przedzielane rozejmami trwały co najmniej dwa pokolenia, zanim czwarty król tebański, Mentuhotep II, pokonał rywali i ok. 2020 r. zjednoczył Egipt pod wymownym imieniem horusowym <<Tego, który zjednoczył Oba Kraje>>”^[4].

W Mezopotamii państwowość wykształciła się później, gdyż dopiero około 2900 r. p.n.e. zaczął się tam okres wczesnodynastyczny. Dane o dynastiach, które po sobie władały, posiadamy z „Sumeryjskiej Listy Królów”, w której ich spis podzielono na dwie części. Jedna wymieniała królów panujących przed potopem i miało to być ośmiu władców rządzących przez 385200 lat. Z kolei druga część wyliczała dynastie, które panowały po potopie, wskazując, że nazwy dynastii wywodzą się od miast, z których pochodziły. Od III dynastii z Uruk mamy inne źródła, które pozwalają zweryfikować wiarygodność Listy Królów. Sumeryjska Lista Królów nie jest bowiem źródłem w pełni wiarygodnym, ponieważ nie stanowi tekstu historycznego, lecz ukazanie pewnego ideału politycznego. Należy ponadto dodać, że państwowość w Mezopotamii miała szczególną cechę. Otóż imperia tworzone przez miasta-państwa szybko po sobie upadały, a na ich gruzach powstawały następne.

Rozwój każdej państwowości jest powiązany również z rozwojem gospodarczym kraju, a jedna z gałęzi gospodarki to rolnictwo. W Egipcie było ono w stanie wytworzyć nadwyżkę produkcji, którą można było sprzedać do innych krajów basenu Morza Śródziemnego. Natomiast rolnictwo w Mezopotamii było nastawione na produkcję na rynek wewnętrzny między innymi dlatego, że mieszkańcy krainy mieli problem z transportem zboża poza granice kraju, a jedynym odbiorcą przez długi czas był tylko Oman^[5]. Natomiast duże nadwyżki produkcji zboża i łatwość jego eksportu umożliwiały państwu egipskiemu kupowanie koniecznych produktów i surowców w innych krajach oraz osiągnięcie dodatniego bilansu wymiany. Innymi produktami, którymi Egipt handlował, były tkaniny oraz papirus. Z kolei miasta Mezopotamii musiały importować wszystko, nawet kamienie do żaren, ponieważ na tych terenach nie było złóż dobrych kamieni, metali albo kamieni szlachetnych. Dalekosiężny handel był organizowany przez świątynie i przez ośrodki władzy. Ponieważ eksport zboża był utrudniony, sprzedawano tkaniny i wełnę.

^[1]A Ziółkowski Historia powszechna Starożytność . s.120

^[2]Ibid

^[3]Słownik wyrazów obcych PWN s. 347

^[4]A. Ziółkowski Historia powszechna Starożytność  s.135

^[5]Ibid. s.87