Narodziny cywilizacji w Egipcie i Mezopotamii

W tej pracy chcę przedstawić próbę porównania narodzin cywilizacji w Egipcie i Mezopotamii, tj. w dorzeczu Eufratu i Tygrysu. Pierwsze cywilizacje, jakie stworzyła ludzkość. Za ich początek przyjmę w Mezopotamii czas do końca okresu starobabilońskiego, a w Egipcie do końca pierwszego okresu przejściowego. Cywilizacja egipska rozwijała się w delcie oraz dolinie Nilu, natomiast w Mezopotamii – w dolinie Eufratu i Tygrysu.

W omawianym okresie granice państw były inne, ale obszary, który nas interesują, tj Mezopotamia i Egipt są zaznaczone.

 Zanim przejdę do omówienia i porównania interesujących mnie cywilizacji,  przytoczę definicję tego terminu. Według Encyklopedii PWN cywilizacją jest: „poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce historycznej ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej (zwłaszcza wiedzy ścisłej i techniki), będącej wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystania jej bogactw”^[1]. Pod tym pojęciem rozumie się także „typ kultury zaawansowanej społecznie (m.in. hierarchiczna organizacja, system prawa, instytucja państwa, urbanizacja), materialnie (technika i wiedza praktyczna) i ideologicznie (rozwinięta sztuka, literatura, zaawansowane systemy religijne z teologią i refleksją filozoficzną), charakterystyczny dla tzw. społeczeństw cywilizowanych (złożonych) przeciwstawianych społeczeństwom niecywilizowanym (prostym, przedpiśmiennym)”^[2].

Natura to słowo przeciwne do wyrazu cywilizacja, niemniej powstanie i rozwój starożytnych kultur pozostawał w stałym związku z warunkami przyrodniczymi na danym terenie. Przedstawiając więc początki cywilizacji Mezopotamii i Egiptu, nie można pominąć wpływu tych czynników. Tereny Egiptu poza doliną i deltą Nilu oraz nielicznymi oazami to pustynia, natomiast tereny Mezopotamii są położone w dolinie dwóch wielkich rzek, Eufratu i Tygrysu,  które sprawiają, że klimat jest tam łagodniejszy, a także na większych połaciach ziemi można uprawiać rośliny. Obszar zalewowy Nilu, Tygrysu i Eufratu po opadnięciu wody jest bardzo żyzny i nadaje się pod uprawę roli. Jednakże irygacja terenów leżących nad Eufratem i Tygrysem była ułatwiona przez rzeki, które niosły ze sobą wielkie ilości kamieni, które osiadały na ich brzegach, tworząc w ten sposób naturalne wały przeciwpowodziowe, wewnątrz których woda się podnosiła. Żeby umożliwić jej przepływ do kanałów irygacyjnych, wystarczyło wybić w nich otwory. Mimo to w Egipcie warunki do uprawy roślin były korzystniejsze, ponieważ Nil wylewał w okresie letnich upałów, co umożliwiało sianie roślin zaraz po opadnięciu wód. Jeśli chodzi natomiast o surowce mineralne, Egipt także był w lepszym położeniu, ponieważ stosunkowo blisko na półwyspie Synaj i w Nubii znajdowały się złoża miedzi, którą używano do produkcji broni. Natomiast w samym Egipcie  występowały liczne złoża kamieni szlachetnych, złota i materiałów budulcowych. Z kolei w przypadku Mezopotamii jej południowa część była uboga w surowce naturalne, natomiast na północy w bardziej górzystym regionie występowały nieliczne złoża metali.

Przedstawione powyżej warunki geograficzne, w tym żyzna ziemia i stały dostęp do wody, są przyczyną rozwoju osadnictwa w tym regionie. W Mezopotamii pierwsze stałe osady pojawiły się od VII do V tysiąclecia p.n.e. Były one niewielkie i miały typowo rolniczy charakter. Najczęściej znajdowały się nad rzeką, która ułatwiała handel i zapewniała wodę do nawadniania pól. Około połowy IV tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii zaczęły powstawać miasta. Przyczyną była zmiana klimatu tj. koniec optimum klimatycznego, który stał się bardziej suchy, toteż ludzie zaczęli się przemieszczać do dolin rzek i innych miejsc, które sprzyjały uprawie roli. Konieczność budowy systemów nawadniających miała wpływ na powstanie państw, ponieważ jest to praca, która musi być wykonywana przez dużą liczbę ludzi oraz ktoś musi ją nadzorować, poza tym systemy te po zbudowaniu muszą być konserwowane, żeby skutecznie funkcjonowały. Z kolei w Egipcie osady powstawały nad Nilem lub w pobliżu zbiorników wodnych, ponieważ wtedy Sahara przestała być terenem, na którym można było uprawiać rośliny. Dlatego ludzie, którzy na jej terenie mieszkali, zaczęli migrować w kierunku Nilu, dając w ten sposób początek pierwszym miastom i osadom, które zaczęły łączyć się w państwa. Osady tak w Egipcie, jak i w Mezopotamii były budowane z gliny, trzciny i mułu. W pierwszym z tych krajów kamienia używano najpierw tylko do budowy świątyń, pałaców i części grobowców. Mastaby i wcześniejsze piramidy schodkowe wznoszono z cegieł, wyrabianych z mułu nilowego, nekropolie władców za czasów Starego Państwa powstawały w rejonie Memphis.  Później tj. od czasów trzeciej dynastii, a dokładniej Dżosera z kamienia konstruowano całe piramidy, czego przykłady znajdują się w Gizie. Z kolei w Żyznym Półksiężycu kamień był używamy tylko w Górnej Mezopotamii, ponieważ w Dolnej nie było miejsc, z których można było ten surowiec wydobywać.

Osadnictwo ludzi wywierało bardzo duży wpływ na sytuację polityczną i na formowanie się pierwszych państw. Egipt i Mezopotamia w początkach swojego istnienia były bardzo mocno podzielone. W Egipcie wykształciły się dwa państwa – Dolne i Górne. Dolny Egipt rozciągał się na ubogich w surowce mineralne, ale za to żyznych ziemiach Delty. Natomiast Górny Egipt był państwem położonym na południe od ujścia Nilu, a jego ziemie były nie tylko bogate w zasoby naturalne, ale także żyzne. Dolny i Górny Egipt zostały zjednoczone przez Narmera ok. 3100 roku przed naszą erą. Z dokładną datacją wydarzeń i panowania osób w początkach pierwszych cywilizacji, mamy problem, ponieważ nie ma żadnego innego źródła, którego można użyć do zweryfikowania danych i dlatego do VIII w. p.n.e. daty mają margines błędu do kilkunastu lat.

Paleta Narmera – postać na awersie w charakterystycznej stożkowej koronie Górnego Egiptu to Narmer.

 Natomiast sytuacja polityczna Mezopotamii była bardziej skomplikowana, gdyż te tereny przez długi okres czasu były mocno podzielone między kilkadziesiąt miast-państw, walczących ze sobą o władzę. Pierwsze państwo, które istniało na tych ziemiach wg. Sumeryjskiej Listy Królów, tą nazwą określamy dokument, na którym są spisane wszystkie dynastie rządzące w Sumerze, nie jest on jednak wiarygodny, ponieważ jest to wyrażenie pewnego ideału politycznego i teologicznego, to Kisz, a niektórzy z późniejszych królów przyjmowali tytuł władcy tego miasta. Wymienione wyżej miasta-państwa były rządzone przez królów, pełniących funkcję najwyższego kapłana boga, który patronował danemu miastu. Jako przykład można podać choćby Babilon, gdzie król był jednocześnie najwyższym kapłanem bogini miłości i wojny Isztar. W Egipcie było podobnie, ponieważ faraona według wierzeń tamtego ludu uważano za wcielenie Horusa, czyli faraona bogów i syna Re. Utożsamianie władcy z królem bogów zapewniało krajowi stabilność, ponieważ, nie wyobrażano sobie buntu przeciw siłom wyższym. Kolejna rzecz, na którą należy więc zwrócić uwagę, to religia, wynalezienie pisma i powstanie prawa.

W Mezopotamii pismo wykształciło się około 3300-3100 p.n.e., ale już wcześniej umiano przechowywać informację. Wykorzystywano do tego bulle; puste kule wykonane z gliny, do których wkładano żetony. Znajdowały się na nich liczebniki lub podobizny zwierząt lub innych rzeczy. Pismo w Mezopotamii powstało na potrzeby administracji państwowej, podobnie było też w Egipcie. Pierwsze proste formy pisma hieroglificznego istniały w okresie Nagada II/III tj. między 3500 a 2800 p.n.e. Jednakże hieroglify zapisywano tylko na ścianach grobowców lub świątyń, natomiast do pisania na papirusie lub glinie używano jego uproszczonej formy, tj. pisma hieratycznego. Z kolei księgi religijne zapisywano tak zwaną kursywą kapłańską.

Wynalezienie pisma przez Sumerów daje także możliwość poznania ich prawa. Najstarsze znalezione sumeryjski zbiory z terenów Mezopotamii pochodzą z początku XX wieku i początku XIX wieku p.n.e. Natomiast kodeksem, który został znaleziony w całości, jest Kodeks Hammurabiego pochodzący z XIX lub XVIII wieku p.n.e. Natomiast o prawie w Egipcie nie posiadamy żadnej wiedzy. Ale można przypuszczać, że powstało ono w podobnym okresie jak w Mezopotamii. Brak śladów powstania prawa może być spowodowany nietrwałym materiałem, na jakim je spisywano w Egipcie, to jest papirusem. Natomiast w Mezopotamii do tego celu używano tabliczek glinianych lub, tak jak w przypadku Kodeksu Hammurabiego, kamiennych stel, czyli materiałów zdecydowanie trwalszych niż papirus.

Kamienna stela z Kodeksem Hammurabiego, obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum w Luwrze.

^[1]Encyklopedia PWN http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/cywilizacja;3888917.html

^[2]Ibid.