Wielkanoc Germanów i Słowian

Kulminację świąt wiosennych w tradycji chrześcijańskiej nazywa się Wielkąnocą, a proces do nich prowadzący Triduum Paschalnym. Autor tej pracy powątpiewa, jakoby czytelnik tych pojęć nie znał, nie będzie się więc nad nimi rozwodzić.

Święta wiosenne są – w ujęciu mitologicznym – momentem przebudzenia się Słońca (będącego u jednych ludów mężczyzną, u innych kobietą) z zimowego marazmu i początkiem jego drogi ku zwycięstwu/pełni mocy w porze letniej. Wśród wszystkich wyżej wspomnianych grup etnicznych z równonocą wiązały się mniej więcej podobne tradycje – różnice wynikały głównie z indywidualnej interpretacji poszczególnych ludów współdzielonej przez nie duchowości europejskiej oraz, ponownie, często całkowicie odmiennego, własnego zestawu symboli porządkujących rzeczywistość.

Z powrotem Słońca wiąże się powrót Życia – rozkwitają na wiosnę kwiaty, świat się zazielenia, wola przetrwania pcha do prokreacji gatunki wszelakie istot zasiedlających Ziemię. Spełnia się naczelne prawidło Natury, iż wszystko płynie, jest w ciągłym ruchu, cyklu przemian i ewolucji. Starożytni widzieli w tym piękno, ale i brutalność świata – tak hojnie darującego, jak sumiennie odbierającego należność – i do obserwowanych wokół siebie zjawisk doklejali ludzką interpretację, uprzednio filtrując ją językiem, kulturą i wiarą.

Ogień jest Słońcem na ziemi, symbolicznym odpowiednikiem świetlistej kuli kosmicznej. Z ognia, według Heraklita, powstał Wszechświat. Jest to jeden z czterech klasycznych żywiołów i tak się składa, że był on niezwykle ważnym elementem w obrzędowości ludów antycznych. Woda natomiast, jako przeciwieństwo ognia, spełnia w mitologicznym przedstawieniu Natury rolę przeciwwagi. Ogień to mężczyzna: potężny opiekun i niebezpieczny przeciwnik, porywczy, niestały, bijący wewnętrzną mocą i nieustannie poszukujący dlań ujścia. Woda to kobieta: dająca życie, ale i władna, by je odebrać, na zewnątrz szalona, pod falami – spokojna i wewnętrznie spójna. Unia dwóch przeciwieństw to natomiast Wielkanoc, Ostara czy Jare Gody.

Przyjrzyjmy się więc, jak dwa światy – germański i słowiański – celebrowały to mitologiczne zjednanie. 

W duchowej tradycji germańskiej z nadejściem wiosny jest wiązana postać bogini Ostary, na Wyspach Brytyjskich znanej też jako Eastre. Świadectwo obchodów tego święta wśród anglosaskich mieszkańców średniowiecznej Brytanii dał kronikarz Beda Czcigodny w swoim dziele De temporum ratione, które ukończył w roku 725 n.e.; temat Ostary pojawia się w rozdziale XV O miesiącach angielskich.

Co warte odnotowania, autor traktatu dodaje, że pogańskie rozumienie święta było już w jego czasach zastąpione wersją chrześcijańską. Beda nie napisał jednak niczego więcej poza tą lakoniczną wzmianką. Nie wiadomo więc, przynajmniej od niego, w jaki sposób pogańscy Anglowie świętowali wiosenną równonoc.

Nieco więcej na ten temat napisali bracia Grimm, oprócz kolekcjonowania bajek i podań znani również jako etnologowie i autorzy pierwszego słownika języka niemieckiego. Jacob Grimm w swojej książce Mitologia niemiecka (1835) odniósł się do ówczesnej krytyki istnienia bogini Ostary, podając argument, jakoby do uznania jej za fakt skłaniały wyraźne ślady w źródłosłowie plemion germańskich. Dalej odnosząc się do samej bogini, pisał Grimm:

My Niemcy po dziś dzień nazywamy kwiecień Ostermonat, a słowo ôstarmânoth znaleźć można już u Einharda, kronikarza Karola Wielkiego. (…) Owa Ostara, jak anglosaska Eastre, imieniem być musiała w wierze pogańskiej jakiejś istoty wyższej, w którą wiara tak mocno była zakorzeniona, że chrześcijańscy nauczyciele owe imię tolerowali i obdarzyli nim jedno z ich największych świąt.

Pozostając w poszukiwaniach etymologicznych, Jacob Grimm odnalazł wzmiankę o męskich duchach światłości nazywanych Austri w księdze Gylfagining Eddy Poetyckiej. Forma żeńska tej nazwy brzmiałaby, według prawideł językowych, Austra – od czego do dzisiejszego niemieckiego Oster nie jest tak daleko. O samej bogini pisał zaś następująco:

Ostara wydaje się więc być bóstwem promieniującego świtu, wzburzającego się światła, spektaklu, który niesie radość i błogosławieństwo, a którego znaczenie mogłoby z łatwością zostać przejęte przez rezurekcję Boga chrześcijańskiego. Na Ostarę palono ognie i odnosząc się do starego wierzenia, w momencie, gdy Słońce wstaje o poranku w wielkanocną niedzielę, skacze ono trzykrotnie i tańczy ze szczęścia. Woda zebrana w ów dzień rano jest, podobnie jak na Boże Narodzenie, święta i posiada leczącą moc (…) wydaje się, że owo wierzenie pogańskie również odcisnęło się mocnym piętnem w świątecznej liturgii chrześcijańskiej. Panny odziane w biel, które w dzień powracającej wiosny ukazują się w szczelinach skalnych i na szczytach gór, są obrazami starożytnej bogini.

Najbardziej znanymi symbolami wielkanocnymi są bez wątpienia zając i jajko. O ile symbolika jajeczna, że to tak pokracznie określę, nie wyróżnia Sasów czy innych Fryzów na tle reszty ludów europejskich, o tyle zające są już bardzo germańskim elementem.
Skąd się natomiast wzięły? Nie jest to absolutnie pewne, jednak pewną hipotezę na ten temat wysunął w 1972 roku John Andrew Boyle, opierając się na słowniku etymologicznym autorstwa A. Ernout’a i A. Meillet’a. We wspomnianym słowniku znaleźć można następujące informacje:

Niewiele wiadomo o Eostre, ale sugeruje się, że jej światło, jako bogini świtu, przynosiły zające. Z całą pewnością reprezentowała też owa bogini wiosenną płodność, miłość i cielesną przyjemność (…).

Współcześnie, także w Polsce, chętni mogą doświadczyć tego, jak zrekonstruowane wierzenia germańskie wyglądają w praktyce. W naszym kraju operuje kilka znacznych wspólnot asatryjskich, zajmujących się rekonstrukcją owych wierzeń w ramach ogólnoświatowego, odrodzonego pogaństwa nordyckiego. Na końcu tego artykułu znajdują się linki do ich stron internetowych.

Kultura słowiańska, która przeżywa swoisty renesans w świadomości narodowej, obchodzi równonoc pod nazwą Jarych Godów. Bardzo możliwe, że czytelnik brał w obrzędach nieświadomie udział, chadzając w dzieciństwie nad rzekę i topiąc kukłę Marzanny.

Zarejestrowane w naszym kraju rodzimowiercze związki wyznaniowe obchodzą Jare Święto w pierwszy dzień kalendarzowej wiosny, choć daty mogą w poszczególnych wspólnotach oscylować w granicach tego terminu.

Nazwa obrzędu jest powiązana ze słowem jary, znaczy – młody, krzepki, silny. Personifikacją powracającej życiowej mocy jest Jaryło, bóg cyklu wegetacyjnego i męskiej jurności. Marzanna, której kukłę się topi, to natomiast mijająca Zima.

Oba bóstwa nie są jednak swoimi przeciwieństwami – jak wszędzie wśród dawnych wierzeń, cykliczność życia nie jest jednostronnie widziana jako walka dobra ze złem (choć takie interpretacje również się zdarzały), ale odwieczna sukcesja pór roku, z których każda jest potrzebna i odnosi się do odpowiednich etapów ludzkiego życia. Według niektórych źródeł zarówno Jaryło, jak i Marzanna to wiosenne wcielenia bóstw innych, bardziej nadrzędnych w hierarchii bogów: Peruna i Mokoszy.

Bardzo ważne dla pełnego przeżycia nadejścia pory jasnej w słowiańskim duchu jest oczyszczenie domu – sprzątnięcie go, wywietrzenie, poukładanie w szafach, pozbycie się nagromadzonych przez zimę gratów. Ma to człowiekowi zwizualizować porządki w jego duszy, na które właśnie wtedy przychodzi czas. Prawdopodobne, że to z tej tradycji wywodzi się zwyczaj wiosennych porządków, wciąż widziany jako integralna część wielkanocnych przygotowań.

U Słowian nie było, jak to miało miejsce w wierzeniach sąsiadów zza Odry, osobnej bogini czy boga odpowiedzialnego za wiosnę jako taką. Nazwa tej pory roku jest enigmatyczna, bowiem nie do końca zdołano ustalić skąd się wzięła i co z początku oznaczała. Aleksander Brückner wywodził pochodzenie wyrazu „wiosna” od jego związku z was-, czyli ‘świecić’ albo z wes-, cząstką charakterystyczną dla przymiotnika „wesoły”.

Rodzime tradycje na tle reszty Europy nie wyróżniają się zbyt mocno, dzieląc większość wierzeń i zwyczajów z innymi ludami. Specyficznie polskimi tradycjami wielkanocnymi są natomiast tzw. dziady śmigustne, polegające na pochodzie dziwacznie przebranych ludzi i polewaniu się wodą, oraz kurek – wożenie na wózku koguta.

Absolutnie klasycznym elementem Wielkanocy są pisanki – malowane lub przyozdabiane w inny sposób jajka. Zestaw barw i symboli, którymi pisanki się ozdabia, różni się w zależności od regionu, sam zwyczaj jest z kolei przypomnieniem historii stworzenia Wszechświata, który wedle podań słowiańskich powstał z pękniętego jaja.

W Polsce zarejestrowanych jest kilka wspólnot rodzimowierczych, m.in. Rodzimy Kościół Polski i Rodzima Wiara. Organizują one obrzędy do których można dołączyć wedle uznania; informacje o miejscu i czasie przeważnie znaleźć można na facebook’u lub stronach internetowych. Dla zainteresowanych, wszelkie linki znajdują się na końcu artykułu.

Linki:

https://pl-pl.facebook.com/Asatru.Polska/ 

http://starawiara.org/

http://rodzimawiara.org.pl/

https://www.facebook.com/RWKolomir

Bibliografia (tłumaczenia tekstów obcojęzycznych w powyższym artykule pochodzą od autora):

1. Jacob Grimm Deutsche Mythologie (1882)

2. J. A. Boyle The Hare in Myth and Reality: A Review Article (1972)

3. Ziemisław Grzegorzewic Wiara, Ziemia, Rodzina (2015)

4. Ziemisław Grzegorzewic O Bogach i ludziach (2016)

5. Aleksander Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego (1926-27)